पाणी खडकात मुरण्यासाठी ते आधी मातीत मुरायला हवं ना !! शेतीतलं पाणी शेतात मुरण्यासाठी मातीची सछिद्रता (porosity) म्हणजेच मातीच्या कणांमधली पोकळीची टक्केवारी जास्त हवी.
मागच्या लेखात आपण मातीचे प्रकार आणि त्यांची सछिद्रता पाहिली. पण सछिद्रता जास्त असलेल्या मातीप्रकारातही हल्ली पाणी मुरतच नाही. ही अडचण वेगळीच आहे .ती मातीची सच्छिद्रता उरलीय कुठे ? मग कुठे गेली ती सछिद्रता ? बहुतांशी शेतकरी शेताला भरपूर व सतत पाणी देत असल्यामुळे जमिनीत क्षारांचे प्रमाण वाढलेय ,कारण दिलेल्या पाण्यापैकी बरेचसे पाणी बाष्पीभवनातून उडून जाते, पण त्या पाण्यातले क्षार जमिनीतच साठत राहतात. तसेच अनेक वर्षे रासायनिक खते, तणनाशकं आणि कीटकनाशकं यांच्या वापरामुळे ते जमिनीत मुरुन वा साठून ही माती चिबट झाली आहे. रानं चांगलीच कडक झाली आहेत. ट्रॅक्टरने नांगरुन ,सर्व ढेकळं फोडून, माती अगदी लोण्यागत करुनही पहिल्या पावसातच वा पहिलं पाणी दिलं की वाळल्यावर रान कडक होते. पाटपाणी किंवा पावसाचं पाणी त्यातून खाली झिरपतच नाही, मुरतच नाही.
जोपर्यंत विदर्भ मराठवाड्याच्या काळ्या,खोल जमिनीत जोवर कृत्रिम रासायणिक खतांचा वापर नव्हता तोवर तिथल्या फक्त पावसावरच दोन पिकं तर हाताला सहज लागत असत. अगदी नगर ,सोलापूर मध्ये तर दोन व तीन पावसातच मोत्यांच्या दाण्याची उपमा लाभलेल्या ज्वारीच पीक जोमात येत असे. पण मग नंतर रासायणिक खतं वापरायला लागल्यावर हे चित्र नष्ट झाले. कारण रसायनांमुळे जमिनीची पाणी मुरण्याची, धरून ठेवण्याची क्षमता हळूहळू संपत आली. रासायणिक खतांच्या वापरामुळे एक तर खाली खडकांपर्यंत पाणी पोहोचून त्यात मुरणेच बंद झाले. त्यामुळे ओल खोलवर जाणं बंद झालं. दुसरं म्हणजे जमीन पाणी धरून ठेवत नसल्याने पिकाला पाणी देण्याच्या पाळ्याही वाढल्या. त्यात भूजलाचा उपसा वाढत गेला. या दोन्ही कारणामुळे भूजल पातळी सतत खाली जात राहिली आहे. अगदी ९०० मिलिमीटर वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान असलेल्या विदर्भातील जिल्ह्यांमध्ये व मराठवाड्यातील परभणी, हिंगोली जिल्ह्यांमध्ये ही हेच घडताना दिसत आहे.
नक्की काय घडतं मातीतल्या या रसायणामुळे ?
कृ त्रिम रासायणिक खते,किटकनाशके,तणनाशके यांंच्या मुळे माती मृत होत जाते ,मरणासन्न होते. ती का होते, तर मातीतील सूक्ष्मजीव, मुंग्या, गांडूळे, वाळवी, भुंगे, विविध प्रकारच्या बुरशी आणि झाडांची वाढलेली मुळे ही सर्व या रसायणांमुळे मरतात. त्यात भर पडते ती अती नांगरट, पालापाचोळा जाळणे याच्यामुळे. हे सर्व जीव शेतातील पालापाचोळा खाऊन जगत असतात. त्यांचे अन्नच नसणे व असलेले अन्न रसायनमुळे त्यांच्यासाठी विष बनल्याने ते मरतात.शक्य झाल्यास दुसरीकडे आश्रय घेतात. या जीवांचे अस्तित्व, जमिनीमधील त्यांची घरं आणि घराकडे येण्या जाण्याचे रस्ते हे सर्व जमिनीला सच्छिद्र करते. झाडांची वाळलेली मूळं, बुरशी आणि जिवाणू हे सर्व मातीच्या कणांना एकमेकांना चिटकून ठेवायला मदत करतात. तर गांडूळाच्या शरीरावरील चिकट श्लेष्मल पदार्थ, किटकांच्या लाळेतील प्रथिने, त्यांच्या येण्या जाण्याच्या मार्गातील बिळांना आणि भुयारांना लेपन करतात. अगदी प्लास्टर सारखे ! मग आपल्या ड्रीप इरिगेशनच्या भाषेत सांगायच झालं तर या मार्गांचे लॅटरल मेन,सबमेन पाईप्स, मायक्रोट्युब अशा रुपात रुपांतरीत करतात. या सर्व नैसर्गिक रचनेमुळे पडलेल्या पावसाचा थेंब थेंब मग माती पिऊ शकते. याच पाण्यातील काही पाणी मग भूजल बनते. मरणासन्न मातीला सेंद्रिय खते व जीवामृताने अशा पध्दतीनेच परत जिवंत करता येईल. त्यासाठी भान हरपूण शेतात रसायणे वापरणार्‍या शेतकरी बांधवांना भानावर आणणे गरजेचे आहे.
सगुणा रिजनरेटीव्ह टेक्नीक ( एस आर.टी. टेक्निक)
पिकांची काढणी झाल्यावर बुडखं न् पेंढा जाळू नकाच हे सांगणारी आणि अनेक अंगानी फायदा देणारी ही पध्दत भूजल वाढीस खूप अनुकूल आहे. भूजल वाढवण्यासाठी पाणलोट क्षेत्र विकास पद्धती परिणामकारक ठरते तशीच ही सगुना संवर्धित तंत्राने मोठ्या प्रमाणात अनेकांच्या जमिनीत पिकाची लागवड केल्यास विनाखर्चाचा भूजल विकास होतो, तोही मोठ्या प्रमाणात.
भात, कापूस, तूर, ज्वारी ,बाजरी, मका, सूर्यफूल, सोयाबीन, गहू, चवळी, पालेभाज्या, कांदा, हुलगा, कोबी, भेंडी, हरभरा इ. पिकांसाठी ही पद्धत खूप उपयुक्त आहे. विशेषतः भाताच्या बाबतीत तर खूपच जास्त. या पद्धतीने पिके घेतल्यास १.पिकाला पाणी कमी लागते. २. उत्पादन खर्च कमी येतो.३. पीक उत्पादन उत्तम येते ४.महत्त्वाचे म्हणजे भूजल वाढते. या तंत्रात भाताची रोपे न लावता भाताची बी थेट लावले जाते. त्यासाठी चिखलणी करण्याची आणि रोपे पुर्न लागवडीची गरज नाही. मग यासाठी पाणी तुंबवण्याची गरज नाही. यामुळे मातीची धूप थांबते.मातीची कण रचनाही विस्कळत नाही. या तंत्रात भाताचे पीक जेव्हा काढले जाते तेव्हा पिकाची मुळे, बुडखे जागेवर तसेच ठेवले जातात. पेंढा, बुडखं जाळली जात नाहीत. पुन्हा नव्याने भात लावणी बी टोकूनच केली जाते. इतर पिके सुद्धा कायमस्वरूपी गादीवाफ्यावरच एका मागून एक फेरपालट करून घेतली जातात. प्रत्येक वेळी पीक कापून घेतल्यानंतर बुडखं मुळं तसेच ठेवतात. पिकाचे जीवन चक्र संपलेले असल्याने मूळं जमिनितच वाळून जातात. हळूहळू कुजत जातात. परिणामी प्रत्येक पिकाचा हंगाम संपल्यावर जमिनीत सेंद्रिय कण वाढतच जातात. सेंद्रिय कणांच्या वाढीमुळे जमिनीची जलधारण्याची क्षमता वाढते आणि सूक्ष्मजीवांची ही संख्या प्रचंड प्रमाणात वाढून पिकांची उत्पादकता ही त्यामूळे वाढते. तसेच मुळे कुजल्यामुळे त्यांचे आकारमान कमी झाल्याने जमिनीत पोकळ्या वाढतात. त्यामुळेही पाणी मुरण्याचा वेग वाढतो परिणामी भूजलाचे पुनर्भरण होते. इथे पाणी मुरण्याचे प्रमाण जास्त असल्याने वाहणारे पाणी कमी होते. त्यामुळे मातीची धूपही कमी होते. तसेच शिवारातील जास्तीत जास्त शेतकर्‍यांनी ह्या नविन तंत्राचा अवलंब केला तर पूर परिस्थिती ही उद्भवणार नाही ,कारण सर्वांच्या शेतातले पाणी मुरेल जास्त आणि वाहील कमी! मातीची धूप कमी होत असल्याने बंधारे व नद्यात जाणारा गाळही यामुळे कमी असतो. तर सगुना संवर्धित शेती तंत्राने भूजल पुनर्भरण आणि पीक उत्पादन ह्या दोन्ही गोष्टी उत्तम रितीने साध्य होतात. हे तंत्र मालेगाव, नेरळ ता. कर्जत जिल्हा ठाणे येथील श्री.चंद्रशेखर भडसावळे यांनी विकसित केले आहे. जिरायती शेतकऱ्यांसाठी तर हे तंत्रज्ञान खूपच चांगले वरदान ठरत आहे.
झाडे आणि भुजल
जंगले असलेल्या प्रदेशांमध्ये तसेच इतरत्रही झाडे असलेल्या परिसरात भूजल जलसाठा चांगला असतो असे सार्वत्रिक निरीक्षण आहे. वड, पिंपळ, उंबर, नांद्रूक, पिपरी या प्रजातीतील वृक्ष खूप मोठे वाढतात आणि दीर्घकाळ जगतात. अनुकूल जमिनीत त्यांची मुळे खूप खोलवर वाढतात. ती खालच्या कठीण खडकापर्यंत सलग व सहज वाढतात. या मुळांमुळेच जमिनीत पाणी मोठ्या प्रमाणात मुरते व भूजल वाढते. तसेच बाभूळ, खैर, शमी, शिरीष या जातीच्या वृक्षांची ही मुळ सुद्धा खूप खूप खोलपर्यंत वाढतात.हे भूजल वाढण्यासाठी अनुकूल आहेत. सार्वजनिक वृक्षारोपण कार्यक्रमात अशी झाड लावलीच पाहिजेत. तसेच गावोगावी माळरानावर ओढ्याकाठी, नदीकाठी वाढलेल्या बाभळीवर राग राग करू नये व त्यांची महत्त्व लक्षात घ्यावे असे सुचवावेसे वाटते. सर्वात खोल मुळं शमी वृक्षाची जातात (शंभर फुटापेक्षाही जास्त). वाळवंटात ही हे वृक्ष यामुळेच सदाहरित असतात. पाणी शोधेपर्यंत ही मुळे वाढतच राहतात. आपटा व कांचनाचे वृक्ष फार मोठे नसतात पण त्यांची मूळ खोलवर वाढतात. खडकातील बारीक-सारीक भेगांमध्ये फटीमध्ये ही मुळे शिरतात आणि तिथे वाढून जाड होताना त्या भेगा रुंदावतात. फटी मोठ्या होतात त्यात पाणी शिरते, साठते, परिणामी भूजल अधिक समृद्ध होते. चिंच ,आंबा, जांभूळ, बेहडा, मोई ,अर्जुन वावळ, कहांडळ अशा जातीच्या वृक्षांची मुळे खोलवर वाढतात, आडवी ,तिरपी वाढतात आणि भूजल वाढवण्यात मदत करतात. पाणलोट क्षेत्र विकास, नदी / ओढा पुनरुज्जीवन, वनीकरण, वृक्षारोपण उपक्रम करताना तसेच बांधावरही लावताना ही झाडे जरूर विचारात घ्यावी.